Kolegiata świętego Marcina w Opatowie to jeden z najcenniejszych zabytków architektury romańskiej w Polsce, której początki według legend związane są nawet z zakonem templariuszy.

Część budowli pochodzi już z XII wieku i prawdopodobnie została ufundowana przez jednego z książąt sandomierskich: Kazimierza Sprawiedliwego lub Henryka Sandomierskiego. Trójnawowa bazylika pułapowa została wzniesiona z kamieni piaskowca krzemienistego z zakończeniem trójapsydowym od wschodu i dwuwieżowym masywem zachodnim. Dobudowano do niej w tym samym wieku trójnawową kruchtę wieżową z kolebkowym sklepieniem zlikwidowanym w XIV wieku. Od tamtego czasu kolegiata ulegała parokrotnie przebudowom, pozostając jednak w pierwotnym obrębie murów. Romański charakter budowli najlepiej widać do dzisiaj na fasadzie kościoła z zachodnim portalem, ozdobionym fryzem z elementami zwierzęcymi i roślinnymi. W XVI wieku kolegiata zyskała gotyckie szczyty w transepcie i prezbiterium. Wnętrze kościoła zdobione jest polichromiami barokowymi z XVIII wieku oraz obrazami przedstawiającymi m. in. zwycięstwo Władysława Jagiełły w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku, bitwę na Psim Polu i bitwę pod Wiedniem. W jednej naw znajduje się renesansowy nagrobek właściciela Opatowa – Krzysztofa Szydłowieckiego oraz jego syna Zygmunta zdobiony płaskorzeźbą „Lament z Opatowa” będącą arcydziełem renesansowej sztuki rzeźbiarskiej. Przedstawia ona 41 postaci opłakujących Kanclerza Wielkiego Koronnego, wśród nich Zygmunta Starego, dworzan i członków rodziny Szydłowieckich. Zabytkiem renesansowym jest także drewniany strop znajdujący się nad chórem i zdobiony kasetami oraz polichromią. W archiwum kolegiaty znajdują się natomiast bezcenne dokumenty dotyczące historii Opatowa, m. in. akt kupna miasta od biskupów lubuskich przez Krzysztofa Szydłowieckiego, „Przywilej Opatowski” nadany kolegiacie oraz inne starodruki.